Durkheims opvatting van religie als sociaal cement

Émile Durkheim benaderde religie niet als een verzameling bovennatuurlijke overtuigingen, maar als een sociaal feit dat functioneert binnen elke gemeenschap. In Les formes élémentaires de la vie religieuse (1912) definieerde hij religie als een systeem van praktijken en overtuigingen rond het onderscheid tussen het heilige en het profane. Rituelen en symbolen die met het heilige verbonden zijn, zorgen voor de integratie van individuen in een morele gemeenschap, de église, die bij hem ruimer moet worden begrepen dan het traditionele begrip ‘kerk’. De analyse vertrekt vanuit de studie van totemistische samenlevingen in Australië, waarin hij de meest basale en structurele kenmerken van religie herkende.

Voor Durkheim is religie in essentie een collectieve projectie: de samenleving stelt zichzelf voor in symbolen, verhalen en rituelen, waardoor gedeelde waarden zichtbaar en tastbaar worden. Deze symbolen, zoals een totem of een kruis, verkrijgen hun kracht uit de ervaring van collectieve opwinding (effervescence collective). Dit samenzijn bevestigt het groepsverband en de normatieve orde, waardoor religie fundamenteel is voor het voortbestaan van sociale cohesie. Het heilige ontstaat niet buiten de mens, maar binnen het kader van gemeenschapsvorming. In die zin is religie eerder een sociale dan een metafysische realiteit.

Deze analyse biedt een denkkader om het cultuurchristendom te begrijpen als een seculiere vorm van religieuze structuur. Ook wanneer het expliciete geloof in God afneemt, kunnen christelijke rituelen, symboliek en feestdagen blijven functioneren als dragers van sociale verbondenheid. De waarde van cultuurchristendom ligt dan in het behouden van de religieuze vorm als gemeenschapsvorm, zelfs wanneer de oorspronkelijke theologische inhoud op de achtergrond treedt. Volgens Durkheims visie blijft de religie werkzaam zolang ze een sociaal bindmiddel blijft dat mensen heroriënteert op gedeelde waarden.

Bibliografie

Durkheim, É. (1912). Les formes élémentaires de la vie religieuse. Paris: Alcan.